नोट : प्रकाश दाहाल दिवंगत भएको एक बर्षको उपलक्षमा उनको एक स्मारिकामा प्रकाशित भएको थियो। यो प्रकाश दाहालको जिवनि सोहि स्मारिकाबाट साभार गरिएको हो। आनन्दको नेपालि अनुरुपको बनाउन यसमा भएका सबै दिर्घलाइ ह्रस्व बनाइएको छ।

(क) बाल्य काल :
साकार दाहाल क. ‘प्रकाश’को जन्म वि.सं. २०३८ साल असार महिनाको १७ गते (सन् १९८१ जुलाइ १) बुधबारका दिनचितवन जिल्लाको शिवनगर गाविसको भिमसेननगरमा भएको हो । पिता पुष्पकमल दाहाल ‘प्रचण्ड’ र माता सिता दाहालको कोखबाट जन्मिएका प्रकाश परिवारको कान्छो सन्तान थिए । तिन छोरि ज्ञानु दाहाल, रेनु दाहाल र गङ्गा दाहालपछि कान्छो सन्तानका रुपमा जन्मिएका कारण साकार ‘प्रकाश’ सानै उमेरदेखि सबैका प्रिय थिए ।
हजुरबुवा मुक्तिराम दाहालको परिवार वि.सं. २०१९ सालमा कास्किको ढिकुरपोखरिको लेवाडेबाट बसाइ सरि शिवनगर आएको थियो, जतिबेला प्रकाशका पिता प्रचण्ड जम्मा ८ वर्षका थिए । प्रचण्ड परिवारको निम्न मध्यमवर्गिय आर्थिक धरातल थियो । चितवनमा भएको अढाइ बिघा जमिनमा कृषि गरेर परिवार पालिन्थ्यो ।
जतिबेला प्रकाश दाहालको जन्म भयो, त्यतिबेला पिता प्रचण्ड तात्कालिन चौथों महाधिवेशनको ‘होल्टाइमर’को रुपमा भुमिगत राजनितिमा हेलिएका थिए । आर्थिक अवस्था दयनिय थियो । राजनितिक र आर्थिक असुरक्षाका बिच २०३८ मा प्रकाशको जन्म भयो । बुवाको भुमिगत राजनितिका कारण तिन छोरा र एक छोरा प्रकाशको लालनपालन र शिक्षादिक्षा आमा सिताकै मुख्य जिम्मेवारिमा आयो ।
प्रकाश दाहाल सानैदेखि निर्भिक र हक्कि स्वाभावका थिए । आफुलाइ जे कुरा लाग्थ्यो, त्यो फ्याट्टै भन्थे, मनमा लोभ र कसैप्रति इश्र्या बिल्कुलै थिएन । नयाँ कुरा देख्नेबित्तिकै सिक्नुपर्ने स्वाभाव प्रत्येक बालकमा हुन्छ, प्रकाशमा पनि त्यो स्वाभाव थियो, तर सरदरभन्दा ज्यादा । हरेक नयाँ कुरा सिक्न उनि उत्सुक भइहाल्थे । त्यहि उत्सुकताका कारण बाल्य कालमा पनि सबैका प्रिय थिए प्रकाश ।
प्रकाश सानैदेखि निकै असल र मिलनसार स्वाभावका थिए । आमा सिता दाहाल भन्छिन्, ‘‘सानैमा असाध्यै असल थियो प्रकाश । ‘नगर बाबु’ भन्नेबित्तिकै सबै कुरा मानिहाल्थ्यो ।’’शिवनगरका उनका दौंतरिभन्दा प्रकाश ज्यादा नै सरल थिए, जोसँग पनि घुलमिल भइहाल्थे । सरल स्वाभाव र आज्ञाकारिता नै सबैले प्रकाशलाइ गर्ने ‘विशेष माया’को मुख्य कारण थियो । भिमसेननगरका आम मान्छेका लागि एक रोमाञ्चक बालक थिए प्रकाश दाहाल ।

प्रकाश जन्मेको करिब पाँच वर्षपछि प्रचण्ड परिवार चितवनकै नारायणगढको क्षेत्रपुरमा बसाइ स-यो । वि.सं. २०४३ सालमा प्रकाश नारायणगढको श्रि बालकुमारि प्राथमिक विद्यालयमा भर्ना भए । उनिसँगै पढ्थिन् दिदि गङ्गा दाहाल । प्रकाशको पढाइ मध्यमस्तरको थियो । तर, स्मरण शक्ति चाहिँ बेजोड नै थियो । सानोमा नयाँ कपडा लगाउनै मान्दैनथे प्रकाश । दिदि गङ्गा भन्छिन्, ‘‘नयाँ लुगा लगाइदियो कि निकालेर फालिहाल्थ्यो । भाइ कहिले ठुलो होला र नयाँ लुगा लगाउला भन्ने कल्पना गर्थें म ।’’
सानोमा छिमेककि कृष्णकुमारि पौडेलले प्रकाशको हेरचाह गरेकि थिइन् । वि.सं. २०२६ सालमा बाग्लुङबाट शिवनगर झरेको कृष्णकुमारिको परिवार नजिकका छिमेकि थिए । श्रिमान् भुमिगत राजनितिमा भएको र तिन साना छोरि भएका कारण सिता एक्लैलाइ प्रकाशको स्याहार गर्न मुस्किल पथ्र्यो । नजिक हुँदै जाँदा प्रचण्ड परिवारले आफ्नि सानिमासँग कृष्णकुमारिलाइ ‘सैनि’ लगाइदिएका थिए । सानिमासँग ‘सैनि’ लगाएका कारण प्रचण्ड, सिता, प्रकाश सबैले कृष्णकुमारिलाइ ‘सानिआमा’ भन्थे ।
सानिआमा (कृष्णकुमारि) भन्छिन्, ‘‘हामि छिमेकि थियौं । श्रिमान् भुमिगत, घरमा चारवटा बच्चा, खेति–किसानि, मेलापात, सितालाइ धेरै दुख थियो । अनि, प्रकाशलाइ सानैदेखि मैले नै हुर्काएँ । गोरो अनुहार, सानैदेखि साह्रै प्यारो, निकै ‘शोभासिलो’ थियो प्रकाश । सानोमा एकदमै बिरामि हुन्थ्यो ऊ । सिता प्रकाशलाइ बोकेर भरतपुरका अस्पतालमा दौडिरहनुहुन्थ्यो । म राति सधैं सुत्न प्रकाशकोमा जान्थें । जतिसुकै रोएको भए पनि मलाइ देखेपछि फुलिन्थ्यो ऊ ।’’
प्रकाशलाइ सानैदेखि नयाँ–नयाँ कुरामा रुचि हुन्थ्यो । त्यो बेला शिवनगरमा बयलगाडा चल्थ्यो । प्रकाशलाइ बयलगाडा औधि मन पथ्र्यो । उनको साहस देखेर गाउँभरिका बच्चा प्रकाशको वरिपरि झुम्मिन्थे । साइकल चलाउन पनि उनि औधि मन पराउँथे । साइकल भेट्यो कि लिएर कुदिहाल्थे । बाल्यकाल सम्झँदै दिदि गङ्गा भन्छिन्, ‘‘भाइलाइ साइकल एकदमै मन पथ्र्यो । बिडम्वना, हामिसँग भाइलाइ साइकल किन्दिने औकात थिएन त्यति बेला ।’’
प्रकाश मिजासिलो र दयालु मात्र थिएनन्, हठि पनि थिए । उनि जे बोल्थे, सत्य बोल्थे, कुनै पनि कुरा ढाँट्न जान्दैनथे । तर, आफुले भनेको कुरा जसरि पनि चाहिन्थ्यो । प्रकाशको बालपनबारे कृष्णकुमारि भन्छिन्, ‘‘भनेको कुरा चाहिन्थ्यो उसलाइ । हाम्रो घरमा सेतो बिरालो थियो, प्रकाश रोयो भने हामि भन्थ्यौं, ‘नरोऊ बाबु ! यस्तै ‘अम्रिकन बिरालो’ ल्याइदिउँला’, त्यसपछि ऊ क्षणभरमै फकिन्थ्यो ।’’
(ख) शिक्षा दिक्षा :
बालकुमारि प्रा.वि.मा कक्षा ३ सम्म पढेपछि २०४७ सालको चैतमा अध्ययनका लागि उनि काठमाडौं आए । उनको साथमा थिइन् दिदि गङ्गा दाहाल । प्रकाशले कक्षा ४ देखि ८ सम्म पाटनको श्रि शान्ति माध्यमिक विद्यालयमा अध्ययन गरे । त्यो बेला उनि निकै शान्त स्वाभावका थिए । निम्न माध्यमिक तहको अध्ययनका क्रममा पनि उनि मध्यम खालकै विद्यार्थिमा गनिन्थे । तर, उनको कौतुहलता र इच्छाशक्ति चाहिँ बेजोड । उनले एकपटक पढेको कुरा कमै बिर्सन्थे ।
वि.सं. २०५२ साल फागुन १ गते ने.क.पा. (माओवादि) ले दिर्घकालिन जनयुद्धको घोषणा ग-यो, जतिबेला प्रकाश १४ वर्षका मात्र थिए । पिता प्रचण्ड पार्टिका महामन्त्रि र जनयुद्धका कमाण्डर भएका कारण प्रकाश पनि राज्यको निगरानिमा थिए । त्यो बेला अध्ययन त परकै विषय रह्यो, प्रचण्ड परिवारको सामान्य सुरक्षाको विषय पनि निकै चुनौतिपुर्ण थियो । चितवन वा काठमाडौं बस्नु जानिजानि ‘मृत्युको गौंडो’ कुर्नु हुन जान्थ्यो ।
यसै सन्दर्भमा उनलाइ चितवनकै नेता दिपेन्द्र (दण्डपाणि न्यौपाने) ले पञ्जाव पु-याएका थिए । राजनितिक र सामाजिक असुरक्षाका कारण त्यतिबेला दिदिहरुको विवाह भइसकेको थियो । प्रकाश दिदि रेनुको संरक्षणमा रहेर पञ्जावको जलन्धरमा अध्ययन गर्न थाले । त्यतिबेला बुवा प्रचण्ड र आमा सिता नेपाल र भारतका स्थानमा बसेर जनयुद्धको नेतृत्व गर्थे । मुस्किलले कहिलेकाहीँ मात्र प्रकाशको बुवाआमासँग भेट हुन्थ्यो ।
वि.सं. २०५७ सम्म आइपुग्दा प्रकाशले १०+२ उत्तिर्ण गरिसकेका थिए । प्रचण्डसामु २ बिकल्प थिए, १. स्नातकमा भर्ना गर्ने र, २. आफुसँग ‘होलटाइमर’ बनाउने । प्रचण्डले दोस्रो बिकल्प रोजे । १०+२ उत्तिर्ण गरेलगत्तै प्रकाश अध्यक्षको सचिवालयमा रहेर सहयोगिको भुमिका खेल्न थाले । २०५७/२०५८ कै अवधिमा अध्यक्ष प्रचण्ड भुमिगत रुपमै रोल्पा–रुकुमका बस्तिहरुबाट जनयुद्धको नेतृत्व गर्न थाले, जतिबेला प्रकाश प्रचण्डसँगै हुन्थे । जनमुक्ति सेनाको आधारभुत तालिम लिएका प्रकाशलाइ पार्टि र जनसेनाको निर्णय अनुसार नै हेर्डक्वार्टरको सुरक्षामा खटाइएको थियो ।
पार्टिका वरिष्ठ नेताहरुकै छोराछोरि विदेशि कलेजहरुमा उच्च शिक्षा हासिल गरिरहेका थिए । प्रचण्डले चाहेको भए प्रकाशले त्यो सुविधा सहजै प्राप्त गर्न सक्दथे । तर, अध्यक्ष प्रचण्डले छोरालाइ युद्धको मोर्चामा होमे । यसरि प्रकाशको औपचारिक शिक्षामा पुर्णविराम लाग्यो । उनि मुक्ति वा मृत्युको सङ्कल्पसहित अध्यक्षको सारथि भएर युद्धमोर्चामा होमिए ।
प्रकाश दाहालको निधनपछि आयोजित शोक वक्तव्यमा प्रचण्डले लेखेका छन्, ‘‘म भुमिगत राजनितिमा थिएँ, कहिलेकाँहि मात्र घर आउँथेँ, त्यो पनि राति अबेला आउँथेँ र बिहान झिसमिसेमै हिँडिहाल्थेँ । उनि निरन्तर सामाजिक, आर्थिक र मनोवैज्ञानिक असुरक्षाबिच हुर्किए । सुरक्षाका कारण एकपछि अर्का स्कुल फेर्दाफेर्दै उनको पढाइ लथालिङ्ग भयो । अरु थुप्रै नेपालि युवाजस्तै कलिलैमा हतियार बोकेर क्रान्ति र नेतृत्वको रक्षाका लागि उनि पुर्णकालिन कार्यकर्ता भए । अहिले सम्झँदा यस्तो लाग्छ, उनि आफ्नो जिवनमा कहिल्यै किशोर हुन पाएनन्, बालकबाट सिधै युवा भए । सक्रिय राजनितिक जिवनका कारण लालनपालनमा मैले बाबुका रुपमा उनिमाथि न्याय गरिनँ, गर्न सकिनँ ।’’
(ग) राजनितिक जिवन :
प्रकाशको राजनितिक जिवन अध्यक्ष प्रचण्डको सचिवालयको जिम्मेवारिबाट प्रारम्भ भयो । उनले अध्यक्षको सचिवालयमा स्टाफको रुपमा काम गर्न थाले । जनयुद्धको आधार इलाका रोल्पा–रुकुमका बस्तिहरुमा प्रकाशको दैनिकि बित्न थाल्यो । उनले अध्यक्षको सुचना व्यवस्थापन, सचिवालय र सुरक्षा घेरामा रहेर काम गरे ।
सानैदेखि प्रकाश निर्भिक स्वाभावका थिए, साथै जिज्ञासु पनि । त्यहि बेला उनले सुचना–प्रविधि र फौजि ज्ञान हासिल गरे । उनलाइ सामान्य भरुवा बन्दुकदेखि एके–४७ सम्मका साना–ठुला सबै हतियार चलाउन आउथ्यो । जनयुद्ध कालमा प्रकाशले जनमुक्ति सेनाको साथमा रहेर अध्यक्षको सुरक्षाको जिम्मेवारि लिए । उनिबाट धेरै सहयोद्धाले प्रविधि र हतियारसम्बन्धि तालिम पनि लिए ।
२०७२ मंसिर ७ गते तात्कालिन माओवादि र सात राजनितिक दलबिच १२ बुंदे सम्झौतामा हस्ताक्षर भयो । २०६२/०६३ को जनआन्दोलनपछि थप सम्वादको प्रक्रिया अघि बढ्यो । लोकतन्त्रको स्थापनापछि सरकार–माओवादि वार्ताका लागि वातावरण बन्यो । तात्कालिन गृहमन्त्रि कृष्णप्रसाद सिटौला प्रचण्डलाइ बालुवाटार ल्याउन हेलिकोप्टर लिएर सिकलेस पुगे । लगत्तै प्रचण्ड काठमाडौं आए । २०६३ असार २ गते सरकार र माओवादिबिच ८ बुंदे सम्झौता भयो । त्यहि राति पत्रकार सम्मेलन गरेर प्रचण्ड पहिलोपटक सार्वजनिक भए, जतिबेला प्रकाश दाहाल अध्यक्ष प्रचण्डसँगै थिए ।
खुला राजनितिमा आएपछि पनि प्रकाश अध्यक्ष प्रचण्डकै सचिवालयमा रहेर काम गर्न थाले । २०६४ साल चैत्र २८ गते संविधान सभाको निर्वाचन सम्पन्न भयो । प्रकाश अध्यक्षकै स्टाफका रुपमा देशव्यापि चुनावि सभाहरुमा दौडिए । शान्ति काल भए पनि प्रचण्डको सुरक्षा चुनौति निकै उच्च थियो । उनि पार्टिभित्र र बाहिरबाट घेराबन्दिमा परिरहन्थे । त्यसबेला प्रकाश आफै अध्यक्षको सुरक्षामा खटिन्थे । सुरक्षामा खटिएका प्रहरिका अधिकृत र जवानहरुलाइ अध्यक्षको सुरक्षा चुनौति, सम्भावित जोखिम र त्यसको नियन्त्रणका उपायबारे सुझाउँथे ।
पहिलो संविधान सभामा नेकपा (माओवादि) पहिलो पार्टि बन्यो । निर्वाचनको तिन महिनापछि २०६५ श्रावणमापार्टि अध्यक्ष प्रचण्ड नेपालको ३३ औं प्रधानमन्त्रिमा निर्वाचित भए । प्रचण्डको यो ‘सत्ता जिम्मेवारि’को पहिलो अनुभव थियो । प्रकाश पनि प्रचण्डसँगै स्वकिय सचिवको रुपमा बालुवाटार छिरे । पहिलो कार्याकाल प्रचण्डकै लागि नयाँ थियो, पार्टिभित्र र बाहिर निकै पेचिलो राजनितिक सङ्घर्ष चल्दै थियो, त्यसमा प्रकाशले अध्यक्ष तथा प्रधानमन्त्रि प्रचण्डलाइ नजिकबाट सघाए ।
वि.सं. २०६६ वैशाखमा प्रचण्डले प्रधानमन्त्रि पदबाट राजिनामा दिएपछि प्रकाश अध्यक्षसँगै रहेर काम गरे । राजनितिक परिस्थिति निकै पेचिलो थियो । माओवादिले उठाएको शान्ति र संविधानको राजनितिक कार्यदिशामा आम सहमति भए पनि यसको मोडेल र अन्तर्वस्तुबारे दलहरुबिच ठुलै विवाद थियो । त्यसै क्रममा युवा नेृता कृष्ण केसिको टोलिले शान्ति र संविधानका लागि देशव्यायि दवाव अभियान चलाउने निर्णय ग-यो । ‘लुम्बिनि–सगरमाथा अभियान’को नामबाट सगरमाथा आरोहणको योजना बन्यो ।
वि.सं. २०६९ सालको जेठ महिनामा कृष्ण केसि नेतृत्वको टोलिले सगरमाथाको सफल आरोहण ग-यो । टोलिमा प्रकाश दाहाल, बिना मगर लगायत १२ जना युवा नेताहरु थिए । टोलिले सगरमाथाको चुचुरोमा नेपालको झण्डा मात्र फहराएन, कम्युनिष्ट पार्टिको झण्डा र अध्यक्ष प्रचण्डको तस्विर पनि चुचुरोमा पु-यायो । आरोहण दलमा प्रकाशको भुमिका निकै महत्वपुर्ण थियो । उनको साहस र लक्ष्यप्रतिको दृढताले ‘आरोहण दल’लाइ ठुलो प्रेरणा मिल्यो । उक्त समरमाथा आरोहण राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय चर्चा र महत्वको विषय बन्यो ।
सगरमाथा आरोहणपछि प्रकाश दाहाल केहि समय अध्यक्ष प्रचण्डको सचिवालयबाट अलग रहे । त्यसबेला उनले बाहिरि भुमिकामै रहेर प्रचण्ड सचिवालयको व्यवस्थापन गरे । केहि समयपछि उनि पुनः सचिवालयमा फर्किए । त्यसपछि उनि प्रचण्ड पार्टि अध्यक्ष हुँदा होस् वा प्रधानमन्त्रि रहँदा, स्वकिय सचिवकै भुमिकामा निरन्तर सक्रिय रहे ।
वि.सं. २०७३ साल श्रावण १९ गते प्रचण्ड दोस्रोपटक प्रधानमन्त्रि भए । प्रचण्ड चुनौतिसामु उभिएका थिए, एकातिर संविधान कार्यान्वयन गर्नुपर्ने, अर्कोतिर माओवादि आन्दोलनको गौरवशालि विगतलाइ स्थापित गर्नुपर्ने चुनौति उनिसामु थियो । त्यो चुनौति सामना गर्न प्रचण्डले स्वकिय सचिवका रुपमा प्रकाश रोजे । प्रचण्डको १० महिने प्रधानमन्त्रि कालले नेपालि इतिहासमा केहि ‘मानक’ स्थापित ग-यो, त्यो सफलताको पर्दाभित्र थिए प्रकाश दाहाल ।
वि.सं. २०७४ जेठमा प्रचण्डले प्रधानमन्त्रि पदबाट राजिनामा दिए । राजिनामापछि प्रचण्डको सम्पुर्ण ध्यान स्थानिय निर्वाचनमा केन्द्रित भयो । प्रकाश अध्यक्षको स्वकिय सचिवकै रुपमा रहेर निर्वाचनको तयारि र व्यवस्थापनमा जुटे । तिनै चरणका स्थानिय निर्वाचन सम्पन्न भएपछि देशमा नयाँ राजनितिक परिस्थिति र समिकरण पैदा भयो ।
ने.क.पा. (एमाले) र ने.क.पा. (माओवादि केन्द्र) बिच चुनावि तालमेल र पार्टि एकताको प्रयत्न गरियो । वि.सं. २०७४ असोज १७ गते पार्टि एकताको सङ्कल्पसहित एमाले–माओवादिबिच चुनावि तालमेलको घोषणा भयो । यो प्रक्रियामा प्रकाश दाहालको अनुकरणिय भुमिका रह्यो ।
(घ) विवाह र परिवार :
जनयुद्ध कालमा पश्चिम कमाण्डका इन्चार्ज थिए नेता पोष्टबहादुर बोगटि ‘दिवाकर’ । अत्यन्तै सरल स्वाभाव, सर्वहारा आदर्शका नेता थिए उनि । प्रचण्ड र उनि जिम्मेवारिका कारण मात्र नभएर वर्गप्रतिको निष्ठा, जिम्मेवारि र आदर्शका दृष्टिले पनि एक–अर्कासँग अत्यन्तै घनिष्ठ थिए । दिल्लिमा रहँदा प्रकाश प्रचण्डको सचिवालयमा काम गर्थे, प्रभा बोगटि ‘दिवाकर’को सचिवालयमा थिइन् । यस क्रममा उनिहरुबिच सामान्य प्रेम थियो । तर, त्यति प्रगाढ भने होइन ।
प्रचण्ड र दिवाकरबिच सल्लाह भयो, ‘प्रकाश र प्रभाको बिहे गरिदिउँ ।’ प्रचण्ड र दिवाकरले उनिलाइ बोलाएर कुरा गरे, दुवै जना बिहेका निम्ति मञ्जुर भए । पार्टि कमिटिले अनुमोदन गरेपछि वि.सं. २०६२ फागुन १२ गते प्रकाश दाहाल र प्रभा बोगटिबिच विवाह भयो । उक्त विवाह भुमिगत रुपमा दिल्लिमै भएको थियो । विवाहपछि पनि प्रकाश र प्रभा आ–आफ्नो पुर्ववत् जिम्मेवारिमा क्रियाशिल रहे ।
प्रकाश र प्रभाको वैवाहिक जिवन भौतिक रुपले सुखद् हुन सकेन । दाम्पात्य जिवन सहज हुन नसकेपछि उनिहरु अलग हुने आपसि समझदारिमा पुगे । ने.क.पा. (माओवादि) ले विवाह वा सम्बन्ध बिच्छेदका लागि पार्टिको स्विकृति लिनुपर्ने मान्यता स्थापित गरेको थियो । पार्टिका हरेक नेता–कार्यकर्ता पार्टि अनुशासनलाइ नै कानुन ठान्थे र पार्टि पद्दतिअनुरुप नै निर्णयहरु हुन्थे । पार्टिले जे निर्णय गथ्र्यो, व्यक्तिगत जिवनमा त्यो नै अन्तिम हुन्थ्यो ।
यसै क्रममा २०६४ जेठ २२ मा प्रभा बोगटिले प्रकाशसँग सम्बन्ध बिच्छेदका लागि पार्टिमा निवेदन दिइन् । प्रभाले निवेदनमा आफुहरुबिच ‘शारिरिक सम्बन्ध नभएको र त्यसको प्रत्यक्ष असर भावनात्मक सम्बन्धमा परेको उल्लेख गर्दै सम्बन्ध बिच्छेद गरिदिन’ अनुरोध गरेकि थिइन् । त्यसै दिन प्रकाशले पनि पार्टि हेडक्वार्टरलाइ सम्बोधन गर्दै ‘प्रभाको प्रस्तावमा आफुहरुबिच विवाह भएको, शारिरिक र भावनात्मक सम्बन्ध हुन नसकेको उल्लेख गर्दै आपसि समझदारिमै सम्बन्ध विच्छेद गरिदिन’ निवेदन दिएका थिए ।
प्रकाश र प्रभाबिचको समझदारि र आग्रह बमोजिम पार्टिले २०६४ जेठमा उनिहरुको औपचारिक सम्बन्ध बिच्छेद गरिदियो । सम्बन्ध बिच्छेदका बेला पनि प्रकाश र प्रभाबिच कुनै आग्रहपुर्ण कटुता थिएन । दुवैले जिवनसाथिबाट अलग भएर असल साथि बन्ने सङ्कल्प गरेका थिए । जतिञ्जेल प्रकाश जिवित रहे, त्यतिञ्जेल प्रकाश र प्रभाबिच ‘असल साथि’का रुपमा हार्दिक सम्बन्ध नै रह्यो । दुवैबिच कुराकानि भइरहन्थ्यो । उनिहरुबिच एकले अर्कालाइ आदर गर्ने ‘उच्च नैतिक संस्कार’ थियो ।
सम्बन्ध बिच्छेदपछि प्रकाश निकै नै विछिप्त भए । उनले आफुलाइ एक्लो महशुस गरिरहे । प्रचण्ड परिवार राजनितिक सङ्घर्षकै भुमरिमा थियो, अध्यक्ष स्वयंले चाहेर पनि प्रकाशका लागि समय दिन सम्भव थिएन । तर, यता प्रकाश भने दिनहुँ एक्लोपनको महशुस गर्दै जान थाले । जब उनि आफुलाइ एक्लो महशुस गर्थे, तब रक्सि सेवन गर्न थाले । उनको रक्सि सेवन कहिल्यै पनि नियमित र ‘लत’का रुपमा थिएन । त्यहि पिडाको बेला प्रकाशविरुद्ध मिडियाहरु योजनावद्ध परिचालित भए । त्यसको एक मात्र उद्देश्य थियो, ‘प्रकाशको काँधमा बन्दुक राखेर प्रचण्डको व्यक्तित्व र माओवादि आन्दोलनमाथि प्रहार गर्नु ।’
प्रकाशको विक्षिप्तपनबाट परिवारमा पनि ‘सकस’ प-यो । बाबुको राजनितिक व्यस्तता थियो । यता आमा सिता भने छोराको भविष्यबारे निकै नै चिन्तित थिइन् । उनले प्रकाशको मुहारमा खुसि फर्काउने सुत्रहरुको खोजि गर्न थालिन् । परिवारले ठान्यो, ‘विवाह गर्दिए प्रकाशको मुहारमा खुसि फर्किन्छ कि ?’ सिताले माइतिहरुसँग सल्लाह गरिन् । सबैले बिहे गर्नु नै उत्तम हुने सुझाएपछि पोखरा (हेम्जा) कि सिर्जना त्रिपाठिसँग प्रकाशको विवाह भयो । यो प्रकाशको मागि विवाह थियो ।
यसअघि प्रकाशले सिर्जनालाइ खास चिनेका थिएनन् । परिवारका सदस्यहरु पनि सिर्जनाको पृष्ठभुमि र पारिवारिक जिवनबारे खास जानकार थिएनन् । सिताका माइतिको सल्लाहअनुसार नै उनिहरु यो निर्णयमा पुगेका थिए । प्रकाश तत्काल विवाह गर्न इच्छुक थिएनन् । तर, परिवारको आग्रह र दवाव उनले टार्न सकेनन् । त्यो बेला प्रकाशले भनेका थिए, ‘ठिकै छ नि त, जिवनमा एकपटक ठक्कर खाइसकें, अब आफै बिहे गर्दिनँ । तपाइहरु जसलाइ भन्नुहुन्छ, उसैसँग बिहे गर्छु ।’ अन्ततः परिवारको इच्छाअनुसार नै उनको सिर्जनासँग विवाह भयो ।
प्रकाश पुर्णतः तनावमुक्त थिएनन् । सिर्जनासँगको सम्बन्ध पनि चाहे जति सुमधुर हुन सकेन । उनिहरुबिच ‘खटपटपुर्ण’ सम्बन्ध रहिरह्यो । वि.सं. २०६९ साल मंसिर १ गते उनको पहिलो सन्तानको रुपमा प्रसिद्ध दाहालको जन्म भयो । सन्तान सुखपछि पनि प्रकाश–सिर्जनाको सम्बन्धमा हार्दिकता आउन सकेन । पिता प्रचण्ड र आमा सिताले सम्बन्ध सुधारका लागि गरेको निरन्तर प्रयासले पनि धेरै काम गरेन । त्यस्तै तनावपुर्ण परिस्थितिका बिच सिर्जना माइतिमा गएर बस्न थालिन् । परिवारले धेरै नै मेहेनत गरेपछि उनि काठमाडौं फर्किइन् । तर, त्यतिञ्जेलसम्म प्रकाश र सिर्जनाको सम्बन्ध बिच्छेदको चरणतिर गइसकेको थियो ।
सिर्जनासँग तिक्ततापुर्ण सम्बन्ध रहेकै परिस्थितिमा प्रकाश दाहाल सगरमाथा आरोहणका लागि निस्किए । सगरमाथा आरोहण लामो, कठिन र चुनौतिपुर्ण ‘मिसन’ थियो । सगरमाथा आरोहणकै क्रममा प्रकाश र बिना मगर नजिक भए । प्रकाश र बिना भावनात्मक रुपमा मात्र नजिक थिए, बिहे गर्ने कुनै मनस्थितिमा थिएनन् । सगरमाथा आरोहणबाट फर्केपछि उनि प्रकाश–सिर्जना सम्बन्धमा थप कटुता आयो । अन्ततः वि.सं. २०६९ असार २१ गते प्रकाश र बिना मगर औपचारिक रुपमा दाम्पात्य जिवनमा गाँसिए ।
बिना मगरसँग बिहे गरेपछि पार्टिले प्रकाशलाइ अनुशासनको कार्वाहि ग-यो । उनि जिम्मेवारिबाट मुक्त भए । यसै क्रममा पार्टि हेर्डक्वार्टर बैठकले प्रकाश र सिर्जनाको सम्बन्ध बिच्छेद गरिदिने औपचारिक निर्णय पनि ग¥यो । पार्टि नितिका दृष्टिले सम्बन्ध बिच्छेद भए पनि प्रकाश र सिर्जनाबिच कानुनि रुपमा सम्बन्ध बिच्छेद गर्ने प्रक्रियामै रहेका बेला प्रकाशको निधन भयो ।
भनिन्छ, ‘जिवन आकस्मिकता र अनिवार्यताको द्धन्द्धवाद हो ।’ जिवनमा केहि त्यस्ता संयोग आउँछन्, जुन व्यक्तिको निजि रोजाइ हुँदैन । प्रकाशको पारिवारिक जिवन पनि झण्डै त्यस्तै रह्यो । प्रकाशको पारिवारिक ‘उतारचढाव’ उनको व्यक्तिगत रोजाइको विषय मात्र थिएन, केहि संयोग र केहि बाध्यताको उपज थियो । तर, यो यथार्थ प्रकाशसँग नजिकबाट सहकार्य गर्नेहरुले मात्र जान्दथे, आम मानिसका लागि यो सत्यमा पुग्न कठिन नै थियो ।
वि.सं. २०७२ जेठ १ गते प्रकाशको दोस्रो सन्तानका रुपमा बिना मगरको कोखबाट प्रणव दाहालको जन्म भयो । त्यसपछि उनको राजनितिक एवं पारिवारिक जिवनमा परिपक्वता आउँदै थियो । तर, ३६ वर्षकै अल्पायुमा प्रकाशको निधन Sudden cardiac arrest, एक प्रकारको हृदयघातबाट हुन गयो ।
(ङ) प्रतिभा र योगदान :
प्रकाश दाहाल बहुमुखि प्रतिभाका साधारण युवा थिए । उनि प्रविधिमा पोख्त थिए । सन् १९८० को दशकयता सुचना–प्रविधिमा आएको असाधारण बदलावको सैद्धान्तिक पक्ष प्रचण्डले जति बुझेका थिए, त्यसको व्यवहारिक प्रयोग र परिचालनको पक्षमा प्रकाश त्यति नै पोख्त थिए । उनि प्रविधिका सामान्य प्रयोगकर्ता मात्र भएनन्, आवश्यकताअनुसार वर्ग र आन्दोलनमा त्यसको उपयोगिताको ‘कुटनिति’ पनि जान्दथे । सामाजिक सञ्जालमा उनका झण्डै २० लाख ‘फ्लोअर्स’ थिए ।
व्यवस्थापनको पक्षमा प्रकाश निकै चतुर र पोख्त पनि थिए । अध्यक्ष प्रचण्डको सचिवालयका लागि आवश्यक पर्ने सबै विषयको व्यवस्थापन उनि आफै गर्दथे । सचिवालयमा के कुरा आवश्यक पर्दछ, त्यसको व्यवस्थापन कसरि गर्ने ? यसबारे उनि हरदम सचेत थिए । त्यसका लागि उनि टिम परिचालनको कौशल राख्दथे । उनि जुन जिम्मेवारि लिन्थे, त्यसमा आलोचना गर्ने ठाउँ नै राख्दैनथे । कामका लागि रातदिन नभन्ने उनको कार्यशैलिले कहिलेकाहीँ अनेपक्षित सफलता पनि मिल्थ्यो ।
प्रशासन र कर्मचारितन्त्रमा प्रकाशको सम्बन्ध र प्रभाव दुवै थियो । उनि हरेकसँग सहज र हार्दिक कुराकानि गर्थे । ‘काम लिन र काम दिन’ माहिर प्रकाश देशभरिका कार्यकर्ताका समस्या सम्बोधनमा उत्तिकै गम्भिर थिए । उनि अध्यक्षसँग जिल्ला दौडाहामा जहाँ पुग्थे, शहिद र बेपत्ता परिवारसँग अन्तरक्रियाको ‘चाँजोपाँजो’ मिलाउँथे । प्रकाश भन्थे, ‘शहिदहरुकै योगदानले पार्टि यहाँ पुग्यो, जस्तोसुकै अवस्थामा नि उनिहरुलाइ भुल्नु हुँदैन ।’ प्रकाश वर्ग र युवाहरुको भविष्यप्रति चिन्तित र गम्भिर दुवै थिए ।
प्रकाश सामान्य जिवनशैलि मन पराउँथे । सानोमा नयाँ कपडा लगाउनै नमान्ने बानिको धेरथोर छाप युवा अवस्थामा पनि थियो । उनि ठेलाको मम खान्थे, सडकपेटिमा चियाको चुस्किमा रमाउँथे । साधारण जिवनशैलिमा रमाउने उनको स्वाभावले लाखौं युवाहरुलाइ ‘चुम्बक’झैं तानेको थियो । उनि जहाँ पुग्थे, सयौं युवाहरुको भिड लाग्थ्यो । सेल्फि खिच्नेहरुको लाइन देख्दा जोकोहि मोहित हुन्थे । सामाजिक सञ्जालमा दैनिक लाखौं युवाले प्रकाशलाइ पछ्याउँथे ।
जतिबेला प्रचण्ड दोस्रोपटक प्रधानमन्त्रिमा निर्वाचित भए, त्यतिबेला प्रकाशको भुमिका निकै महत्वपुर्ण रह्यो । प्रचण्ड प्रधानमन्त्रि कालका मुख्य पाँच कार्यभार थिए, ‘संविधानको कार्यान्वयन, शान्ति प्रक्रियाको पुर्णता, सन्तुलित छिमेक सम्बन्ध, विकास र समृद्धि एवं जनतालाइ तत्काल राहत हुने कार्यक्रम ।’ प्रधानमन्त्रिका पाँच कार्यभार कार्यान्वयनका लागि प्रकाश रातदिन खटे । १० महिने कार्याकालमा जति नमुनायोग्य काम भए, जति मानक स्थापित भए, त्यसको महत्वपुर्ण हिस्सा प्रकाशलाइ नै जान्छ ।
विदेशमा रहेका नेपालि कामदारहरुको उद्दार र राहतका लागि प्रकाशको भुमिका विशेष स्मरणयोग्य रह्यो । १० महिने कार्यकालको स्मरण गर्दै प्रकाशले लेखेका छन्, ‘‘प्रधानमन्त्रि खुकुरिको धारमा हिडिरहनुभएको थियो । संसदको तेस्रो ठुलो दल राष्ट्रसामु विद्यमान चुनौतिको भारि बोकेर अगाडि बढ्नु चानचुने पक्कै थिएन । त्यसैले हामिले सङ्कल्प गर्यौं, ‘धेरै राम्रो गर्न नसके पनि नराम्रो किमार्थ नगरौं, हाम्रो सामथ्र्य र इमान्दारिताको भरपुर प्रयोग गरेर गुणात्मक नतिजा हासिल गरौं ।’ यहि सङ्कल्पका साथ हामि निरन्तर प्रधानमन्त्रिको सचिवालयमा खटिरह्यौं ।’’ त्यस अवधिमा प्रकाशले विदेशमा रहेका हजारौं नेपालि युवाहरुको उद्दार गरे, राहतका लागि काम गरे । उनकै अग्रसरतामा कतिपय नितिगत सुधारका कामसमेत भए ।
पछिल्लो समय कुटनिति क्षेत्रमा पनि प्रकाशको दख्खल बढ्दै थियो । उनि अध्यक्ष प्रचण्डका ‘सम्पर्क सुत्र’ मात्र थिएनन्, असल छोरा, स्वकिय सचिव र सल्लाहकार पनि थिए । आवश्यक विषयमा बाबुसँग पनि सहज बहस गर्नसक्ने उनको खुविले गलत घेरा तोड्न प्रचण्डलाइ निकै बल पुगेको थियो । प्रकाश आफ्नो बाबुप्रति अत्यन्तै समर्पित छोरा थिए । उनलाइ आफ्नै जिवनभन्दा प्रचण्डको राजनितिक भविष्य र देशकै चिन्ता लागिरहन्थ्यो । उनि भन्थे, ‘‘अरु कुरा मैले जान्दिनँ, बुवा सफल हुनुपर्छ, बुवा सफल भएमात्र देश सफल हुन्छ । मेरो सपना पनि यत्ति मात्र हो ।’’ नजिकबाट चिन्नेहरु भन्थे, ‘‘प्रकाश दाहाल नभएको भए प्रचण्डको दोस्रो कार्याकाल त्यति सफल हुन्थेन ।’’
स्थानिय तहको निर्वाचनपछि दलहरुको शक्ति सन्तुलनमा फेरबदल आयो । एमाले र माओवादि केन्द्रबिच नयाँ समिकरण र पार्टि एकताकै सम्भावना देखा प-यो । समिकरण र एकताको तयारिको सुचना मात्र पनि सार्वजनिक हुँदा एकता सङ्कटमा पथ्र्यो, त्यो परिस्थितिमा प्रकाश अध्यक्षको सल्लाहकार, स्वकिय सचिव, सुरक्षाकर्मि र सवारि चालक पनि आफैं हुन्थे । असोज १७ को चुनावि तालमेल र पार्टि एकताको सङ्कल्पका लागि जे–जति बैठकहरु आयोजना भए, त्यसको सम्पुर्ण तयारि र व्यवस्थापन प्रकाशले नै गरेका थिए । समिकरणका विरुद्ध कतिपय स्वदेशि तथा विदेशि दवाव पनि उनि आफैले सामना गर्थे, ताकि अध्यक्ष प्रचण्डले कुनै दवाव झेल्नु नपरोस् ।
प्छिल्लोसमय प्रकाश दाहाल आफ्नो व्यक्तित्व विकासको रफ्तारमा थिए । उनले सङ्कल्प गरेका थिए, “अब जिवनमा रक्सि सेवन गर्दिनँ, आफ्नो सम्पुर्ण जिवन राजनितिक र सामाजिक कर्मका लागि व्यतित गर्छु ।” पछिल्लोसमय गरेका कामले प्रकाशमा व्यक्तिगत, राजनितिक र सामाजिक जिवनमा ठुलो रुपान्तरणको फड्को हानेको अनुभुति हुन्थ्यो । प्रकाश भन्थे, “जिवनमा एकपटक प्राविधिक गल्ति गरें, मैले त्यसको आत्मसमिक्षा गर्दै अगाडि बढिरहेको छु, एकदिन म सफल भएरै छोड्छु ।”
प्रकाश राजनितिक र सामाजिक जिम्मेवारिमा थिए । उनले पर्यटन र अन्य सामाजिक क्षेत्रमा आफुलाइ समर्पित गरे । उनले जनमुक्ति सेना र पार्टिको जिम्मेवारि सम्हाले । प्रकाश प्रचण्डका स्वकिय सचिव मात्र थिएनन्, तात्कालिन ने.क.पा. (माओवादि केन्द्र) का पोलिट्व्युरो सदस्य पनि थिए । तर, उनको जिम्मेवारि र कार्यकुशलता पदभन्दा उच्च थियो । सबै नेताहरुसँग उनको सन्तुलित र हार्दिक सम्बन्ध थियो ।
उनि ‘वचनका पक्का’ थिए । अनावश्यक आश्वासन दिने उनको स्वाभाव थिएन । जे बोल्थे, त्यहि गर्थे । हुन्छ भनेको काम जसरि पनि गरेरै छोड्थे । प्रचण्डकोमा आउने आधाजसो झमेला उनि आफैंले ‘फत्ते’ गर्थे । सरल स्वाभाव, सबैसँग छिटै घुलमिल गर्ने, ‘हाँसिमजाक’ गर्न रुचाउने उनको स्वाभावले लाखौं शुभेच्छुक जन्माएको थियो ।
(च) निधन :
प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभाको निर्वाचन थियो । प्रचण्डले प्रतिनिधि सभाका लागि चितवन–३ बाट उम्मेद्वारि दिएका थिए । चितवन आफ्नै गृह जिल्ला भए पनि निर्वाचनका दृष्टिले प्रचण्डका लागि नयाँ थियो । प्रचण्डसामु एकातिर आफ्नै क्षेत्रको निर्वाचनको तयारि गर्नुपर्ने, अर्कोतिर वाम गठबन्धनका उम्मेद्वारलाइ देशैभरि जिताउनुपर्ने जिम्मेवारि थियो । त्यसै क्रममा निर्वाचनको तयारिका लागि प्रकाश दाहाल काठमाडौं आए ।
वाम गठबन्धनका उम्मेद्वार क. केपि शर्मा ओलिको चुनावि सभालाइ सम्बोधन गर्न प्रचण्ड झापामा थिए । एकाबिहानै प्रकाश दाहालको हृदयघातका कारण निधन भएको खबर आयो । यो खबर प्रचण्ड वा अरु कसैका लागि पनि पत्यार लाग्ने समाचार थिएन । तर, घटना यथार्थ थियो । प्रचण्ड हेलिकोप्टरबाट काठमाडौं आए । नर्भिक अस्पतालका चिकित्सकहरुले हृदयघातका कारण प्रकाशको निधन भएको घोषणा गरेका थिए । त्यसपछि प्रकाशको शव पेरिसडाँडामा श्रद्धाञ्जलिका लागि राखियो । बेलुका पशुपति आर्यघाटमा प्रकाशको अन्तेष्टि गरियो ।
प्रकाशको निधनले देश नै स्तब्ध भयो । नर्भिक अस्पताल, पार्टि केन्द्रिय कार्यालय पेरिसडाँडा र पशुपति आर्यघाटमा लाखौं शुभेच्छुक भेला भए । ‘शवयात्रा’मा सडक पुरै जाम थियो । मानिसहरु डाँको छोडेर रुँदै प्रकाशको अन्तिम श्रद्धाञ्जलिका लागि पशुपति आर्यघाटमा जम्मा भएका थिए । उनको मृत्युदेखि अन्तेष्टिसम्म उर्लिएको जनलहरले प्रकाशको सम्पुर्ण ‘जिवन’ बोल्दथ्यो, ‘‘उनले कसैले चालै नपाउने गरि लाखौं समर्थक बनाएका थिए, लाखौंको ‘प्रिय साथि’ बनेका थिए ।
यसरि वि.सं. २०७४ साल मंसिर ३ गते हृदयघातका कारण आफ्नै निवास लाजिम्पाटमा प्रकाशको निधन भयो, परिवारले आफ्नो एक मात्र सुयोग्य सन्तान मात्र गुमाएन, देशले सम्भावना बोकेको एक उदियमान युवा नेता गुमायो । लाखौं युवाहरुले आफ्नो प्रिय साथि र अभिभावक गुमाए, वामपन्थि आन्दोलनले एक होनाहार युवा नेता गुमायो । हार्दिक श्रद्धाञ्जलि कमरेड साकार दाहाल‘प्रकाश’।